Bogactwo znaczenia, gramatyka rozszerzona i twórczy aspekt komunikacji – Maciej Witek

dr hab. Maciej Witek, prof. US

 

Bogactwo znaczenia, gramatyka rozszerzona i twórczy aspekt komunikacji [*]

 

Teza o bogactwie znaczenia (Wilson and Sperber 2012) głosi, że liczba znaczeń, które można zakomunikować za pomocą jednej i tej samej formy językowej, jest potencjalnie nieograniczona lub przynajmniej na tyle duża, że nie można jej wyjaśnić odwołując się do idei wieloznaczności; rzecz w tym – argumentują autorzy omawianej tezy – że w wielu wypadkach sąd komunikowany za pomocą danej formy jest unikatowy i trudno wyobrazić sobie sytuację, by doszło do jego powtórnego zakomunikowania w ten sam sposób. Zdaniem zwolenników pragmatyki postgrice’owskiej (Wilson i Sperber 2012; Carston 2002; Recanati 2004; por. Witek 2011, 2015), u podstaw tego zjawiska leżą różne formy niedookreślenia językowego – czyli niedookreślenia komunikowanej treści przez odkodowane znaczenie formy językowej – związane m.in. z użyciem wyrażeń okazjonalnych, wyrażeń nieostrych, kwantyfikatorów, fraz niezdaniowych itp., a także z formułowanie wypowiedzi wymagających tzw. wolnego wzbogacenia (ang. free enrichment), ustalenia implikatur konwersacyjnych, mocy illokucyjnych i innych aspektów komunikowanego znaczenia. Z tezy o bogactwie znaczenia wynika, że procesy komunikacyjne związane z planowaniem oraz interpretowaniem aktów mowy wymagają specyficznego rodzaju twórczości: skoro większość naszych wypowiedzi ma unikatowe znaczenia, ich zaprojektowanie i odczytanie wymaga specyficznej inwencji; zdaniem zwolenników pragmatyki postgrice’owskiej, inwencja ta polega na wykorzystaniu strategii inferencyjnych podzielanych przez uczestników konwersacji.

W swoim wystąpieniu proponuję alternatywne spojrzenie na zjawisko bogactwa znaczenia oraz tezę o twórczym aspekcie planowania oraz interpretowania aktów mowy. Formułuję hipotezę, w myśl której spora część zjawisk komunikacyjnych diagnozowanych tradycyjnie jako formy bogactwa znaczenie wymagające interpretacji inferencyjnej można objaśnić za pomocą idei gramatyki rozszerzonej (Asher i Lascarides 2001, 2003; Lepore i Stone; por. Witek 2016): systemu, który prócz reguł semantyki leksykalnej oraz kompozycyjnej – czyli reguł zaangażowanych w kodowanie i odkodowywanie wąsko rozumianych znaczeń językowych – obejmuje m.in. reguły skalarne (Gazdar 1979; por. Witek 2017), reguły retoryczne (Asher i Lascarides 2001, 2003), reguły stosowności (Stalnaker 2002; por. Witek 2016) oraz reguły fortunności (Austin 1993; por. Witek w druku). Jeśli hipoteza ta jest słuszna, to należałoby przyjąć, że rola twórczości w planowani i odczytywaniu komunikatów nie jest tak dominująca, jak wynikałoby z ustaleń pragmatyki postgrice’owskiej.

Wystąpienie składa się z trzech części i podsumowania. W części pierwszej przedstawiam przykłady zjawiska bogactwa znaczenia i omawiam je stosując aparaturę pojęciową pragmatyki postgrice’owskiej. W części drugiej rozwijam ideę gramatyki rozszerzonej, by w części trzeciej zastosować ją do ponownego omówienia wskazanych na początku form bogactwa znaczenia. W podsumowaniu formułuję kilka wniosków dotyczących natury i roli twórczego aspektu komunikacji językowej.

 

  • Asher, N. i A. Lascarides (2001). Indirect Speech Acts. Synthese 128, 183-228.
  • Asher, N. i A. Lascarides (2003). Logics of Conversation. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Austin, J.L. (1993). Mówienie i poznawanie, przeł. B. Chwedeńczuk. Warszawa: WN PWN.
  • Carston, R. (2002). Thoughts and Utterances. Oxford: Blackwell.
  • Gazdar, G (1979). Pragmatics, Implicature, Presupposition, and Logical Form. New York, San Francisco, London: Academic Press.
  • Lepore, E. i M. Stone (2015). Imagination and Convention: Distinguishing Grammar and Inference in Language. Oxford: Oxford University Press.
  • Stalnaker, R. (2002). Common Ground. Linguistics and Philosophy 25 (5-6), 701-721.
  • Recanati, F. (2004). Literal meaning. Oxford: Oxford University Press.
  • Wilson D. i D. Sperber (eds.), Meaning and Relevance. Cambridge: Cambridge University Press.
  • Witek, M. (2011). Spór o podstawy teorii czynności mowy. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego.
  • Witek, M. (2015). Linguistic Underdeterminacy: A View from Speech Act Theory. Journal of Pragmatics 76, 15-29. DOI 10.1016/j.pragma.2014.11.003
  • Witek, M. (2016). Convention and Accommodation. Polish Journal of Philosophy 10(1): 99-115. DOI 10.5840/pjphil20161016
  • Witek, M. (2017). Myślenie wolne, myślenie szybkie i implikatury konwersacyjne. O zaletach podejścia interdyscyplinarnego. W: A. Wawrzyniak, B. Wąsikowska, M. Witek (red.), Interdyscyplinarność w naukach ekonomicznych : zastosowania metod i technik neuronauki poznawczej oraz modeli kognitywistyki, Warszawa: CeDeWu, ss. 105-122.
  • Witek. M. (w druku), Accommodation in Linguistic Interaction. On the so-called triggering problem. In: P. Stalmaszczyk (ed.), Pragmatics and Beyond. Philosophical Insights into Pragmatics, Berlin & Boston: De Gruyter.

 

[*] Praca przygotowana dzięki wsparciu finansowemu Narodowego Centrum Nauki w ramach umowy nr. 2015/19/B/HS1/03306.

 

 

Maciej Witek