Wystąpienie będzie dwugłosem na temat roli artefaktów poznawczych z perspektywy kognitywisty i antropologa kultury. Ma ono cele teoretyczne i praktyczne. Z jednej strony przybliżymy słuchaczom podstawowe kwestie związane z teorią artefaktów poznawczych, z drugiej strony zderzymy teorię z konkretnymi obserwacjami interakcji między eksponatami a zwiedzającymi Centrum Nauki Kopernik w Warszawie (CNK). Taka strategia narracyjna pozwoli wyjaśnić, na czym polega specyfika interaktywnych eksponatów rozumianych jako artefakty poznawcze oraz czego można się dowiedzieć na temat relacji między myśleniem a technologią analizując zachowania zwiedzających CNK.
Centra nauki to instytucje edukacji nieformalnej, które w ostatnich latach przeżywają intensywny rozkwit. Każdego roku w Polsce przybywa ich kilkanaście a łącznie są odwiedzane przez kilka milionów zwiedzających. CNK w Warszawie to drugie największe i najczęściej odwiedzane centrum nauki w Europie. Jego misją jest inspirowanie do doświadczania i interpretowania świata oraz odpowiedzialnego działania. Rosnąca popularność centrów nauki skłania do postawienia pytania, o ich wartość jako instytucji wspierających rozumienie praw naukowych i samej nauki. W misji CNK ważną rolę pełnią eksponaty, rozumiane jako obiekty materialne, z którymi można wchodzić w różnego rodzaju interakcje. Dlatego warto zadać pytanie, na czym dokładnie polega poznawcza funkcja tych eksponatów.
Z perspektywy historycznej można wyróżnić dwa sposoby myślenia o edukacyjnej roli eksponatów zgromadzonych w muzeach i centrach nauki. Różnią się one koncepcją roli zwiedzającego. Pierwszy, który możemy nazwać transmisyjnym, zakłada, że zwiedzający jest przede wszystkim odbiorcą znaczeń definiowanych przez kuratora. Drugi, możemy go umownie nazwać konstruktywistycznym, opiera się na założeniu, że wystawy to środowisko stymulujące zwiedzających do eksploracji i konstrukcji własnych znaczeń.
Transmisyjny model muzeum nauki ukształtował się w dziewiętnastym wieku, jako wyraz tendencji do upowszechniania i popularyzacji wiedzy, którą najpełniej wyraża tradycja wystaw światowych. W tym modelu ekspozycje budowane są wokół artefaktów symbolizujących rozwój i osiągnięcia nauki i techniki. Przykładami tego typu obiektów są między innymi, pierwsza maszyna parowa, skafander astronautów lub pierwszy komputer. Środki muzealne służą przekazaniu jasnego komunikatu dotyczącego modernizacji, postępu, zaufania do nauki i roli naukowców w społeczeństwie. Dziewiętnastowieczna tradycja muzeów i centrów nauki opiera się na sztywno rozdzielonych rolach nadawcy i odbiorcy. W praktyce oznacza to, że publiczność zwiedzająca takie centrum ma za zadanie rozpoznać informację zakodowaną wcześniej w eksponatach przez twórców wystawy lub naukowców. W kontekście polskim wzorem takiej instytucji jest Narodowe Muzeum Techniki w Pałacu Kultury i Nauki.
Drugi, konstruktywistyczny sposób myślenia o poznawczej roli centrów nauki ma źródła w połowie XX wieku. Jego kanonicznym przykładem jest Exploratorium; centrum nauki w San Francisco zaprojektowane przez Franka Oppenheimera. W modelu tym eksponaty tracą charakter symboli postępu i modernizacji. Są to zazwyczaj obiekty stanowiące standardowe wyposażenie laboratoriów. Takie zestawy instrumentów badawczych umożliwiają osobiste doświadczanie zjawisk inspirujących naukowców. W tym modelu zanika jednoznaczny podział na aktywnego nadawcę informacji i pasywnego odbiorcę. Ekspozycja z założenia nie posiada gotowego przekazu, ale ma być katalizatorem indywidualnych doświadczeń, których podstawą jest aktywność zwiedzającego. Ma on eksperymentować i eksplorować, to znaczy swobodnie korzystać z urządzeń, w dialogu z innymi zwiedzającymi i pracownikami muzeum.
CNK realizuje właśnie taki, interaktywny sposób myślenia o edukacji i wiedzy. Eksponaty CNK mają tworzyć środowisko poznawcze, w którym zwiedzający, przy użyciu podręcznych stacji badawczych, może wywoływać określone zjawiska przyrodnicze (np. drgania, zmieniać ich parametry, obserwować wywołane zmiany). Proces uczenia się z wykorzystaniem danego eksponatu – kierunek, intensywność, jakość – zależy od motywacji, posiadanej wiedzy i doświadczenia użytkownika. Dominuje tu pluralistyczny model doświadczania i zdobywania wiedzy. W zależności od indywidualnych cech zwiedzających, na wystawach zachodzą zatem bardzo różnorodne procesy uczenia.
W transmisyjnym modelu centrum nauki, relacja między zwiedzającym a eksponatem jest wyraźnie zdefiniowana. Odzwierciedla ona stosunek między znakiem a jego użytkownikiem. Użytkownik ma za zadanie rozpoznać jednoznacznie zdefiniowane odniesienie znaku. W modelu konstruktywistycznym, reprezentowanym przez CNK, relacja między eksponatami a użytkownikami jest znacznie bardziej złożona, ponieważ programowo nie jest jednoznacznie zdefiniowana, dzięki czemu umożliwia twórcze wykorzystanie elementów ekspozycji. Taka sytuacja rodzi wiele pytań. Jaką rolę pełnią eksponaty w CNK w doświadczeniu użytkownika? Na czym polega ich funkcja? Jaki rodzaj wiedzy lub doświadczenia przekazują użytkownikom? Czy pełnią funkcje poznawcze? A jeśli tak, to jakie?
Aby odpowiedzieć na te pytania, wykorzystamy rozwijane od trzech dekad teorie artefaktów poznawczych. Dostarczają one szczegółowych kryteriów oceny, czy obiekt bądź narzędzie spełnia funkcje poznawcze. Przedstawimy klasyczne definicje oraz próby klasyfikacji artefaktów poznawczych, aby przez ich pryzmat spojrzeć na zgromadzone w centrach nauki interaktywne eksponaty. Artefakty poznawcze powszechnie definiuje się jako materialne urządzenia, które pełniąc funkcje znakowe uczestniczą w procesie magazynowania, przekazywania i przekształcania informacji. Jeśli eksponaty interaktywne posiadają wszystkie istotne cechy artefaktu poznawczego, to ich funkcje poznawcze nie powinny budzić wątpliwości.
Jednak interaktywne eksponaty tylko częściowo przystają do istniejących konceptualizacji i klasyfikacji artefaktów poznawczych. Głównym problemem interpretacyjnym jest rozumienie ich funkcji znakowej. Choć w intencjach twórców i projektantów, eksponaty posiadają wyraźne odniesienie, to z perspektywy użytkownika nie zawsze jest ono widoczne. Zwiedzający pracują z eksponatami w bardzo zróżnicowany sposób: część z nich odkrywa w trakcie eksploracji tzw. efekt eksponatu, czyli zjawisko, które w intencji twórców, stanowi główny cel eksploracji. Część skupia się na odkrywaniu własności obiektów jako swoistego narzędzia, maszyny – i w tej sytuacji funkcja znakowa obiektu pozostaje nieodkryta. Na czym zatem polega funkcja znakowa interaktywnych eksponatów w CNK, jeśli użytkownicy nie rozpoznają ich odniesienia przedmiotowego? Czy eksponaty, których odniesienie nie zostaje rozpoznane mogą spełniać funkcje poznawcze? A może funkcja poznawcza eksponatów interaktywnych polega na odkryciu przez użytkownika zakodowanej w nich intencji znakowej projektanta? Udzielenie odpowiedzi na te pytania pozwoli wyjaśnić, jak interaktywne eksponaty stają się artefaktami poznawczymi.