dr hab. Andrzej Łukasik, prof. UMCS
Wydział Filozofii i Socjologii
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej
Metafory w fizyce a stanowisko klasycznego realizmu naukowego – na przykładach z mechaniki kwantowej
Wydawać by się mogło, że fizyka, zaliczana do „nauk ścisłych”, jest dyscypliną, której terminy teoretyczne są zdefiniowane za pomocą języka matematyki, a przez to uzyskują precyzyjne znaczenie, dalekie od metafor. Taka dosłowna interpretacja języka fizyki jest łatwa do utrzymania na gruncie fizyki klasycznej. Kategorie pojęciowe fizyki klasycznej powiązane są z naszym bezpośrednim doświadczeniem świata makroskopowego i realistyczna interpretacja teorii fizyki klasycznej jest łatwa do utrzymania. Jednak w dziedzinie fizyki kwantowej, która bada mikroświat zasadniczo niedostępny naszemu bezpośredniemu doświadczeniu, sytuacja ulega radykalnej zmianie i wiele podstawowych pojęć z konieczności musi być rozumiana jedynie metaforycznie. Na przykład kwarki występują w sześciu różnych „zapachach” (górny, dolny, dziwny, powabny, szczytowy i den-ny), ale cecha ta nie ma nic wspólnego z potocznym rozumieniem zapachu. Podobnie „kolor” kwarków (czerwony, zielony i niebieski) ma charakter metaforyczny, chociaż odzwierciedla analogię z teorią barw postrzeganych przez ludzi, ponieważ barwy czerwona, zielona i niebie-ska nałożone na siebie są postrzegane jako światło białe. Fizycy mówią o „uwięzieniu koloru”, ponieważ aparat matematyczny chromodynamiki kwantowej pozwala jedynie na konstrukcję „białych” hadronów. Nawet tak podstawowe i jak „cząstka” i „fala” muszą być w mechanice kwantowej traktowane w sposób metaforyczny ze względu na dualizm korpuskularno-falowy. Nieadekwatność kategorii pojęciowych potocznego doświadczenia w odniesieniu do mikroświata oraz związana z tym konieczność metaforycznego traktowania pojęć wynika z osobliwej cechy praw fizycznych – im wzrasta ich ogólność, tym stają się coraz dalsze od zdroworozsądkowych przekonań. Prowadzi również do poważnych trudności w obronie stanowiska klasycznego realizmu naukowego na gruncie mechaniki kwantowej.